Rozwód. Alimenty od byłego małżonka

Poddając analizie prawnej instytucję małżeństwa, należy wskazać, że w doktrynie przeważa pogląd traktujący małżeństwo jako stosunek prawny, w którego skład wchodzą uprawnienia i obowiązki, zarówno niemajątkowe, jak i majątkowe.  Małżeństwo traktowane jest jako instytucja, której cel i znaczenie społeczne obligują, aby niektóre konsekwencje małżeństwa rozciągały się na małżonków nawet po jego rozwiązaniu.

W imię tej zasady, z chwilą orzeczenia rozwodu w przypadku zaistnienia przesłanek przewidzianych przez kodeks rodzinny i opiekuńczy (art. 60 KRiO), pomiędzy byłymi małżonkami powstaje stosunek alimentacyjny. Możliwość domagania się alimentów od byłego małżonka jest ściśle skorelowana z ustaleniem winy rozkładu pożycia. Małżeństwo może zostać rozwiązane:

• bez orzekania o winie,
• z wyłącznej winy jednego małżonka,
• z winy obu współmałżonków.

Powstanie i charakter obowiązku alimentacyjnego między małżonkami zależy od tego, kto ponosi winę za rozpad pożycia małżeńskiego.

Najbardziej niekorzystną sytuacją dla rozwodzącego się małżonka jest uznanie go przez sąd za wyłącznie winnego rozkładu pożycia małżeńskiego. Zgodnie bowiem z art. 60 § 2 KRiO, jeżeli rozwód pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej małżonka niewinnego, sąd na żądanie małżonka niewinnego może orzec, że małżonek wyłącznie winny obowiązany jest przyczyniać się w odpowiednim zakresie do zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb małżonka niewinnego, chociażby ten nie znajdował się w niedostatku. W piśmiennictwie taka sytuacja określana jest jako tzw. rozszerzony obowiązek alimentacyjny małżonka ponoszącego wyłączną winę za rozkład pożycia, który nie jest zależny od tego, czy małżonek niewinny cierpi niedostatek. Wystarczające jest jedynie pogorszenie sytuacji materialnej wskutek orzeczenia rozwodu (por. np.: wyrok SN z 7.05.1998 r., III CKN 186/98, LEX nr 83804).

Przyjmuje się, że alimenty ustalone w oparciu o art. 60 § 2 KRiO służą wyrównaniu stopy życiowej małżonka nie ponoszącego winy w rozkładzie pożycia małżeńskiego, a możliwość ich orzeczenia nie jest ograniczona w czasie. Co więcej, utrwalone i potwierdzone w orzecznictwie jest, że małżonek niewinny, nie musi wykazywać, że rozwód pogorszył jego sytuację materialną. Sąd orzekając o żądaniu małżonka niewinnego zasądzenia alimentów na podstawie art. 60 § 2 KRiO powinien porównać sytuację, w jakiej małżonek niewinny znajdzie się po rozwodzie, z sytuacją, w jakiej by się znajdował, gdyby pożycie małżonków funkcjonowało prawidłowo (por. np.: wyrok SN z 28.10.1980 r., III CRN 222/80, LEX nr 2590).

Ustalenie w wyroku rozwodowym wyłącznej winy rozkładu pożycia niesie za sobą doniosłe skutki prawne, bowiem małżonek wyłącznie winny nie jest uprawniony do żądania alimentów od małżonka niewinnego.

W przypadku, kiedy żaden z małżonków nie został uznany za wyłącznie winnego rozpadu małżeństwa lub sąd orzeknie rozwód z winy obopólnej, byli małżonkowie mogą żądać od siebie nawzajem alimentów, jeśli znajdują się w niedostatku. Wspomniany stan niedostatku oznacza nie tylko braku jakichkolwiek środków utrzymania i możliwości zaspokojenia wszystkich uzasadnionych potrzeb, ale nawet jedynie ich części. Z kolei przez usprawiedliwione potrzeby rozumie się te, które zapewnią normalne warunki bytowania, adekwatne do stanu zdrowia oraz wieku. Nie oznacza to jednak, że małżonkowie mają żyć na tej samej stopie. Stan niedostatku może się pojawić nie tylko w momencie orzekania, ale także po orzeczeniu rozwodu. Obowiązek ten jest jednak, co do zasady, ograniczony w czasie – do 5 lat od uprawomocnienia się wyroku rozwodowego. Termin pięcioletni może jednak zostać przedłużony przez sąd ze względu na wyjątkowe okoliczności, do których zalicza się m.in.: długotrwałość pożycia małżonków, znaczne dysproporcje w ich statusie materialnym po rozwodzie czy obiektywne przyczyny uniemożliwiające lub ograniczające zarobkowanie. Zmiana stosunków może jednak doprowadzić do podwyższenia lub obniżenia wysokości alimentów, a nawet do wygaśnięcia obowiązku alimentacyjnego. Alimenty zasądzone od rozwiedzionego małżonka wygasają również w momencie zawarcia przez małżonka uprawnionego nowego związku małżeńskiego.

Na wysokość alimentów po rozwodzie wpływa m.in. sytuacja materialna byłego małżonka, tj. jego zarobki oraz majątek. Jak jednak wskazuje Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 grudnia 1987 r. o sygn. akt: III CZP 91/86 (LEX nr 3342) nie chodzi tutaj o rzeczywiste zarobki i dochody, ale o możliwości zarobkowe, jakie rozwiedziony małżonek uzyskiwałby przy pełnym wykorzystaniu swoich sił fizycznych i zdolności umysłowych. Należy jednak mieć na uwadze, iż przyznanie alimentów na rzecz byłego małżonka nie ma charakteru obligatoryjnego i uzależnione jest od konkretnej sytuacji oraz uznania sądu.